У 1700 годзе пасля Божага нараджэння, пішуць летапісцы, у першы тыдзень Вялікоднага паста каралеўскае войска прыцягнулася пад Рыгу, пераправілася праз рэчку, праўда, не без прыгод, і ўзяло цвердзь вялікую, праўда, таксама не без прыгод.
Што там былі за прыгоды, магчыма прачытаць у мемуарах польскага шляхціца Пасака (быў, дарэчы, у Магілеве). Ен знаходзіўся пад Рыгай крыху раней, падчас Патопу, але сітуацыі дужа падобныя. Знаскоку, нахабна паспрабавалі узяць цвердзь і атрымалі добрых кухталеў. Пасак піша пра дэталі надзвычай маляўніча і з гумарам.
У тым самым годзе, паведамляе «Магілеўская хроніка», яго міласць цар Петр Аляксеевіч з вялікай колькасцю маскавітаў і казакаў пад Рэвелем з’явіўся. Вой! Якую яны атрымалі прачуханку. Кажуць, пад адной толькі Нарвай патанула і было забіта не менш за 70 тысяч чалавек, а казакаў… тых свет палягло. Шведы гармат прысябечылі колькі дзясяткаў, а капеек маскоўскіх злапалі ажно 60 бочак (магчыма было купіць і прадаць Магілеў разоў з трыццаць).
Гетман Абідоўскі, калі вяртаўся адтуль, недалека ад Пскова быў атручаны ў пячорах, памер і быў пахаваны ў Кіеве. За тое круцельства абвінавацілі кіеўскага палкоўніка і з пасады яго скінулі. Быў пад Рыгай і аддзел запарожцаў – недзе паўтары тысячы, – якімі камандваў нейкі немец на прозвішча Мунштэр. Гэты Божы вырадак магілеўцаў на дарогах лавіў і абдзіраў ледзь не да ніткі. Праўда гойсаў не доўга, хутка згінуў. Няхай яму на тым свеце чэрці распечаных вуглеў не шкадуюць.
У тым самым годзе напярэдадні гэтай крывавай завірухі пачалося нешта незразумелае, раней ніколі не чуванае. Мы самі бачылі, як зграя сабак на Дняпры другога сабаку замардавалі і з’елі, нават косці пагрызлі і кроў на снезе павылізвалі. Ці бачыў хто гэтакае раней?! Згадваецца тут даўняя прыпавесць: «Нядобра гэта, калі сабака сабаку есць, а воўк есць ваўка». Неўзабаве пачаўся закалотак паміж Сапегамі і шляхтай. Брат рэзаў брата, бацька забіваў сына, сын паўставаў на бацьку. Забітых было столькі, што ўсіх згадаць немагчыма.
Далей летапісец піша пра сумнавядомую бітву пад Алькенікамі. Рэдкі беларус пра яе ведае. А паміж іншым, яна завершылася тым, што славуты магнацкі род быў знішчаны дарэшты, а Вялікае Княства Літоўскае цалкам згубіла самастойнасць. Хачу тут крыху спыніцца і распавесці пра тое, што насамрэч адбылося. Гэта важна для тлумачэння сучаснасці.
Адбыўся вялікі гістарычны парадокс. Пасля Патопу Вялікае княства нагадвала БССР пасля 1945 году. Ацалелі ўсяго два гарады – Магілеў і Ляхавічы. Усе астатняе пайшло з дымам. Людзі жылі ў лясах. Бунтавала шляхта супраць палітычнай сістэмы краю. Зараз бы яе назвалі алігархічнай. Было некалькі магутных родаў, якія кантралявалі ўсе. Шляхта была проста разменнай манетай. І гэта ей не падабалася. Літвіны хацелі, як у Польшчы: «На сваей загродзе шляхціц роўны ваяводзе!» Тады гэта называлася «залатыя вольнасці». Але «як у Польшчы» азначала страту дзяржаўнай самастойнасці, фактычную анексію Княства.
На шляху гэтым памкненням шляхты паўсталі магутныя Сапегі, якіх, што праўда, нельга лічыць анеламі. Род выраджаўся і жыў, хутчэй, па інерцыі. Мы ўсе ведаем пра Хатынь. Але колькі гэтакіх спаленых весак было пры Сапегах. Знішчалі сем’і, выбівалі засценкі. Шляхта паўстала і пасекла Сапегаў на кавалкі (у літаральным сэнсе). Вось так, як не дзіўна, дзяржаўнасць Княства ахоўвалі дземаны, а руйнавалі яе анелы. Пасля Алькенікаў казаць пра самастойнасць ВКЛ ужо не выпадае.
