Пачатак ХVII стагоддзя для Магілёва і магілёўцаў абяцаў быць цікавым. І справа не толькі ў распачатых канфліктах, спачатку са шведамі, а потым і з Масквой. Куды больш гараджан непакоілі хатнія забурэнні, а па сутнасці – адна вялікая грамадзянская вайна, якая вялася паміж прадстаўнікамі розных канфесій.
Праваслаўныя біліся з каталікамі і ўніятамі, каталікі – з лютэранамі і кальвіністамі. І ўсе разам глядзелі скоса на яўрэяў. Учарашнія суседзі, а, можа, нават і сваякі, літаральна ненавідзелі адзін аднаго. Градус гэтай пякельнай нянавісці быў такi, што не раз даводзіў да кравапраліцця. Па загаду Віленскага біскупа ўпершыню за ўсю гісторыю Вялікага Княства Літоўскага ў гарадах і месцах публічна палілі крамольныя кнігі. У самой сталіцы на гарадскіх могілках было забаронена хаваць пратэстантаў. Целы нябожчыкаў вывозілі праз тую самую браму, праз якую вывозілі да таго часу смецце.
У Магілеве было не лепш. Каля 30 гадоў праваслаўныя цэрквы стаялі закрытыя, і ў іх не праводзіліся набажэнствы. Толькі пасля смерці фанатычнага каталіка, караля Рэчы Паспалітай Жыгімонта ІІІ іх удалося з горам папалам адкрыць. А да таго часу, паведамляюць летапісцы, маліліся людзі праваслаўныя ў будцы на беразе Дняпра. Праўда, праваслаўныя не забываліся даваць адпор. Так, калі да горада ў 1618 г. наблізіўся ўніяцкі архібіскуп Язафат Кунцэвіч, магілёўцы закрылі перад ім усе брамы, паставілі на сцены гарматы і «богамерзкімі» словамі крыўдзілі вялебнага святара, пагражаючы яго забіць.
Як жа рэагавалі на падобныя «выбрыкі» пры каралеўскім двары? 7 жніўня 1601 г. да магілёўцаў з гнеўным пасланнем звярнуўся яго міласць кароль Жыгімонт ІІІ Ваза. «Вы (магілёўцы – аўт.) цяперашняга, гаспадаром вашым прызначанага Полацкага архіепіскапа, уладыку Віцебскага і Мсціслаўскага слухаць не жадаеце і супраціў чыніце. Больш я гэтага цярпець не жадаю і загадваю вам усім да мяне з’явіцца».
Караля раз’юшыла катэгарычнае нежаданне магілёўскага праваслаўнага брацтва падначальвацца ўніяту. Жыгімонт патрабаваў ад горада выдаць бунтаўшчыкоў і пагражаў нават забраць у няўдзячных мяшканцаў Магдэбургскае права.
22 мая 1621 года на магілёўцаў скардзіўся ўжо тагачасны стараста горада Леў Сапега. Вось што ен паведамляў: «І бурмістры, і райцы, і лаўнікі, і ўвесь урад гарадскі – усе яны забыліся на абавязкі і падданства сваё яго каралеўскай міласці, не прызнаюць уладу яго і чыняць самавольствы». Замест таго, каб падпарадкоўвацца, кажучы сучаснымі словамі, легітымнаму і лаяльнаму да караля архібіскупу Антонію Сяляве, магілёўцы прызнавалі толькі Мялеція Сматрыцкага. Як піша Леў Сапега, быў той Сматрыцкі чалавекам простым і непрадказальным. Як паказала гісторыя, магілёўскі стараста меў рацыю.
Ці была рэлігійная вайна ў Вялікім княстве вынікам усеагульнага памяшальніцтва, вяртаннем у самыя нетры Сярэднявечча? І так, і не… Справа ў тым, што Рэч Паспалітая была акружаная ворагамі. На поўначы пагражалі пратэстанты шведы, на ўсходзе – праваслаўныя маскавіты. Калі вялікі гетман літоўскі Ян Караль Хадкевіч збіраўся разбіць шведаў пад Кірхгольмам, то стараўся не браць у свае войска пратэстантаў, бо не спадзяваўся на іх вернасць. Канфесія, да якой належыў той або іншы паспаліты чалавек, была не толькі паказчыкам духоўнай арыентацыі, але і геапалітычнай. Таму гэтак важна было ў шматнацыянальнай Рэчы Паспалітай усіх яе грамадзян падвесці да адной рэлігійнай харугвы. Што з гэтага вынікла? На гэта пытанне таксама адказала гісторыя. На жаль або на шчасце, шляхецкая рэспубліка так і не зрабілася маналітнай каталіцкай дзяржавай, а магілёўцы «нічтожэ сумняшыся» адкрылі ў 1654 г. перад братамі праваслаўнымі з Вялікага Княства Маскоўскага брамы свайго горада...
Працяг будзе.